Rijksmuseum start restauratie ‘De Nachtwacht’: ‘De littekens worden weer zichtbaar’

‘De naakte waarheid’ noemt Rijksmuseumdirecteur Taco Dibbits wat we binnenkort zullen zien. Deze week start het Rijksmuseum na ruim vijf jaar voorbereidend onderzoek met de restauratie van De Nachtwacht. Te beginnen met het verwijderen van de vernislaag die in 1975 werd aangebracht nadat het schilderij door een bezoeker met een mes was aangevallen. Alle latere retouches – overschilderingen tijdens eerdere restauraties – worden eveneens verwijderd. Wat overblijft is de verf zoals deze in 1642 het atelier van Rembrandt verliet – of in ieder geval hoe die verf er nu uitziet, ruim 380 jaar later.

“Het schilderij heeft zeker niet stilgestaan”, zegt conservator schilderijen Anna Krekeler licht eufemistisch tijdens een perspresentatie achter de glazen wand in de Eregalerij van het museum. Die glazen wand, en voorheen sinds 2019 een gigantische vitrine, scheidt De Nachtwacht van het publiek. Zo kunnen de curatoren rustig hun werk doen, terwijl het publiek het onderzoek en de restauratie kan aanschouwen. Krekeler verwijst naar de natuurlijke verouderingsprocessen die plaatsvinden in een eeuwenoud olieverfschilderij. Daarnaast zijn er ruim vijfentwintig eerdere behandelingen van het schilderij bekend, die ook hun eigen sporen hebben nagelaten. Bovendien is het schilderij meerdere keren beschadigd: naast de mesaanval in 1975 is het in 1990 bespoten met zwavelzuur, beide keren door verwarde mensen. Krekeler: “Die littekens zijn straks extra zichtbaar.”

Met het verwijderen van de vernislaag begint de volgende fase van wat het Rijksmuseum zelf ‘Operatie Nachtwacht’ heeft genoemd: het grootste en meest omvangrijke onderzoeks- en restauratieproject in de geschiedenis van Rembrandts beroemde militieschilderij. Later krijgt het doek een nieuwe vernislaag, worden er nieuwe retouches aangebracht en krijgt het schilderij een nieuwe lijst. De vernis wordt nu verwijderd omdat deze vervangen moet worden: kleine scheurtjes en vergeling van de gebruikte natuurlijke harsen hebben de vernislaag minder transparant gemaakt.

Bleek en grijsachtig

Op de plekken waar dinsdagochtend de vernis is verwijderd, oogt het schilderij bleek en grijzig. Alsof er een dikke mist voor hangt. “We willen mensen waarschuwen dat het schilderij er tijdelijk heel anders uit zal zien”, zegt Krekeler. “De lak zorgt voor glans en verzadiging van de kleuren. Als we later een nieuwe vernislaag aanbrengen, krijg je die glans weer terug.” Met de nieuwe vernislaag wordt het schilderij lichter en helderder. “Ik denk dat de grootste winst te behalen is aan de bovenkant van het schilderij”, zegt Dibbits. “Als het schilderij daar lichter wordt, krijgt het meer diepte.”

Het verwijderen van de vernis is een absoluut nauwgezet werk. Een conservator brengt een klein, met oplosmiddel doordrenkt doekje op het schilderij aan. Hieroverheen wordt een dunne folie gelegd, zodat het oplosmiddel niet direct verdampt. Vervolgens wordt het lichtjes aangedrukt met een borstel en na ongeveer een minuut maakt de restaurator het weefsel los van het canvas. Zo wordt centimeter voor centimeter het gehele doek van ongeveer drie meter tachtig bij vier en een halve meter behandeld. “We gaan steeds grotere doekjes gebruiken”, zegt Krekeler.

Bij de weefselbehandeling wordt ongeveer 90 procent van de lak opgelost en in het weefsel opgenomen. Deze doekjes worden genummerd en bewaard. “Er blijven allerlei sporen van de craquelé en retouches achter, wat waardevolle informatie blijft.” Ondertussen zoekt de restaurator met een microscoop en UV-licht naar de laatste vernisresten die nog op het doek zitten. Deze worden vervolgens met een wattenstaafje verwijderd.

Vroeger werd de vernislaag vaak in zijn geheel verwijderd met een wattenstaafje. Er is nu gekozen voor de methode met tissues omdat er minder oplosmiddel nodig is. “Bovendien zijn er minder mechanische handelingen nodig, waardoor de lak kan beschadigen.” Om de lak op te lossen gebruiken de medewerkers een organisch oplosmiddel dat speciaal is geselecteerd voor de Nachtwacht. Om welk oplosmiddel het gaat wil het museum niet zeggen, “anders denken mensen: ‘zo doe je dat blijkbaar’, terwijl dat voor ieder schilderij en iedere lak anders is.”

‘Schilderen bepaalt de planning’

Volgens Krekeler zal het verwijderen van de vernis “enkele jaren” duren, waarna het aanbrengen van de nieuwe vernislaag, het retoucheren en het aanbrengen van een nieuwe lijst moet beginnen. Maar die tijd is gekomen, zegt directeur Taco Dibbits. Het duurt zo lang als nodig is. “Ik denk dat het onderzoek van de verschillende fases uiteindelijk het langst zal hebben geduurd, maar ook nu kunnen we nog allerlei onbekende zaken tegenkomen.”

Lees ook

Waarom we elk molecuul van De Nachtwacht willen weten

Er bestaan ​​al ideeën over retoucheren, zegt curator Anna Krekeler. “Maar dat hangt ook af van wat we precies tegenkomen nadat de vernis is verwijderd. Wij zullen in ieder geval zeer voorzichtig zijn. Wat wij doen is vooral gericht op het herstellen van de schade en het vergroten van de leesbaarheid van het schilderij. Met een paar kleine puntjes kun je veel doen.”

De restauratoren die het doek restaureerden na de mesaanval in 1975 lijken geen gebrek aan tijdsdruk te hebben ervaren: De Nachtwacht Vervolgens werd het in slechts acht maanden gestikt, opnieuw bekleed, gelakt en geretoucheerd. Dibbits: “Je kunt je voorstellen dat de schok toen zo groot moet zijn geweest. Dat iets waarvan je verwacht dat het er altijd zal zijn, ineens beschadigd is en niet meer toonbaar, dat ze het zo snel mogelijk weer wilden kunnen laten zien. Die druk ervaren wij nu niet. Het schilderij bepaalt het tempo.”

Om te delen





E-mail de redacteur