Op 27 november is het precies honderd jaar geleden dat Elise Hall stierf. WHO? Elise (soms Elisa) Hall was een amateur-saxofoniste die rond 1900 centraal stond in het muzikale leven van Boston. Ze drukte haar stempel op de muziekgeschiedenis door grote componisten de opdracht te geven saxofoonmuziek te schrijven die nu deel uitmaakt van het kernrepertoire van het instrument. Onder hen: Claude Debussy.
De Amerikaanse Elise Hall werd in 1853 in Parijs geboren als telg uit de vooraanstaande en rijke familie Coolidge uit Boston; haar neef Calvin Coolidge was van 1923 tot 1929 president van de VS. Elise genoot een bevoorrechte en kosmopolitische opvoeding en trouwde in 1879 met een Amerikaanse arts. Richard J. Hallgeboren in Ierland, verwierf enige bekendheid als de eerste arts die een succesvolle blindedarmoperatie uitvoerde (verwijdering van het vermiforme aanhangsel uit de appendix) in de VS. Door een speling van het lot stierf hij zelf tien jaar later aan een gescheurde blindedarm.
Elise Hall was naar verluidt al 47 toen ze voor het eerst een saxofoon ter hand nam, op advies van haar man om het ontstaan van doofheid te bestrijden. De redenering achter deze ongelukkige remedie is moeilijk vast te stellen, en het mocht uiteraard niet baten.
Nieuwe uitvinding
De saxofoon was in die tijd een nieuw instrument, uitgevonden in 1840 door de Belgische instrumentenmaker Adolphe Sax, die het beste van strijkers, koperblazers en houtblazers in één instrument wilde verenigen. Aanvankelijk was er belangstelling voor de uitvinding van Sax, vooral in Frankrijk, dat een rol kreeg in kleine ensembles en militaire orkesten. Maar na een paar decennia nam de belangstelling af.
Debussy was niet geïnteresseerd in de interesse van een Amerikaanse amateur, of zelfs van een vrouw
Ondertussen vond de saxofoon een nieuw publiek in de VS, mede dankzij de Nederlandse expat-saxofonist Edward Lefebre uit Leeuwarden die vanaf 1872 in New York woonde. Er werd nieuwe kamermuziek voor de sax geschreven, en toen de Amerikaanse instrumentenmaker Conn Instruments begon met de productie van saxofoons, was er in de jaren negentig een bescheiden saxboom. Het was tegen deze achtergrond dat Elise Hall al toeterend haar doofheid aanpakte.
Na de dood van haar man nam Hall in 1898 lessen bij Georges Longy, de Franse solohoboïst van het Boston Symphony Orchestra. Samen richtten ze de Orchestral Club of Boston op, een gerenommeerd amateurorkest dat zich toelegt op het uitvoeren van hedendaagse muziek, met een bijzondere voorkeur voor Frans repertoire. Hall betaalde niet alleen alle kosten, ze trad ook zelf op. Volgens haar Spaanse biograaf José-Modesto Diago Ortega was zij de eerste persoon ter wereld die solo speelde tijdens een saxofoonconcert. Dat was in 1901, met het Boston Symphony Orchestra. Drie jaar later was ze in Parijs ook de eerste saxofoonsoliste ooit in Frankrijk Gevarieerd koraal, op. 55 dat Vincent d’Indy voor haar had geschreven. Tot 1920 bestelde Hall tientallen nieuwe saxofooncomposities bij gerenommeerde Franse componisten, zoals André Caplet en Florent Schmitt. In 1999 verzamelde de Franse saxofonist Claude Delangle het op de cd Een saxofoon voor een dame sommige van die stukken, waaronder de Rapsodie van Debussy.
Seksistische grappen
Hoewel Debussy nog niet de canonieke componist was die we vandaag kennen in de zomer van 1901, toen Hall hem benaderde, groeide zijn reputatie al. Hij had zojuist de orkestratie van zijn opera voltooid Pelléas en Mélisandedie in april 1902 in première zou gaan, en dat werk had veel van hem gevraagd. Debussy was niet geïnteresseerd in de interesse van een Amerikaanse amateur, tenslotte een vrouw, met een nieuwbakken instrument waar hij een hekel aan had; maar ze was bereid vooraf te betalen, en hij nam haar geld graag aan.
Wat gebeurde er toen: niets. Over de oorsprong van het werk doen allerlei verhalen en geruchten de ronde die noch Hall noch Debussy ooit zouden horen en dat in mei 1919, een jaar na de dood van de componist, in Parijs in première zou gaan. Rapsodie voor orkest en saxofoon. Hoewel Hall regelmatig informeerde naar de voortgang van het werk, onder meer door onaangekondigd bij hem op de stoep te verschijnen, zette Debussy twee jaar lang geen notitie op papier. Dit is vaak geïnterpreteerd als onwil en desinteresse, hoewel uit Debussy’s correspondentie blijkt dat het niet louter onwil was: “Natuurlijk doen muzikale ideeën een bijzondere poging om aan mij te ontsnappen, als ironische vlinders, en ik breng uren door in onbeschrijfelijke ergernis. Dit wordt nog ingewikkelder door het feit dat ik iets heel goeds zou willen doen om deze mensen te belonen voor het zo lang wachten”, schreef hij in mei 1903 aan een vriend.
Debussy maakte echter ook grapjes over Hall en maakte seksistische grappen: was het niet onfatsoenlijk, “een vrouw verliefd op een saxofoon, wier lippen aan het houten mondstuk van dit belachelijke instrument zuigen?” Pas in de vroege zomer van 1903 kreeg hij zijn geest terug en begon hij in een razend tempo te componeren. En dat beviel hem: “Ik werkte zoals in de goede tijden van Pelléas!”, schreef hij enthousiast in juni 1903.
Debussy: Rapsodie voor orkest en saxofoon
Blijf doof
Maar na voltooiing gebeurde er opnieuw niets. Debussy verkocht de rechten aan zijn uitgever, waardoor hij twee keer betaald werd voor zijn werk, maar hij nam niet de moeite om Hall het stuk op te sturen of een optreden te organiseren. Pas na zijn dood vertaalde Debussy’s vriend en collega Jean Roger-Ducasse op verzoek van zijn weduwe de compositie, genoteerd op vijf notenbalken, in een speelbare orkestpartituur. Het werk ging in die versie pas in 1919 in première. Roger-Ducasse maakte ook een fragment voor saxofoon en piano voordat Debussy’s manuscript uiteindelijk naar Elise Hall werd gestuurd. Hall was destijds bijna volledig doof en trok zich kort daarna terug uit het openbare leven. Zij overleed op 27 november 1924.
De Nederlandse musicoloog Emanuel Overbeeke doet het Rapsodie in zijn biografie van Debussy als een werk waarvan “de ontstaansgeschiedenis interessanter is dan het resultaat”. Dat is een veelgehoorde kritiek op het stuk, dat vaak slechte pers heeft gekregen sinds de lovende, wellicht beleefde, recensies na de postume première. Maar de Franse saxofonist en onderzoeker Clément Himbert wijst erop dat het juist dit werk voor saxofoon was dat Debussy hielp uit het dal van een onproductieve periode te klimmen. Onmiddellijk na het voltooien van de Rapsodiein augustus 1903 begon hij aan de beroemde werken De zeeeen van zijn onbetwiste meesterwerken. Indirect dank aan Elise Hall.
