Mooi, troostend, subliem – nee, zo moet je de kracht van de atoombom niet weergeven

Hoe ver reikt de menselijke macht? Het werd onlangs verklaard De New York Times een ongemakkelijk artikel over het nucleaire arsenaal van de Verenigde Staten. Dat arsenaal is groot, zoals het stuk liet zien, krachtig en bedreigend, maar ook oud. De meeste nucleair aangedreven onderzeeërs, vliegtuigen en thermonucleaire kernkoppen van Amerika raken verouderd vergeleken met de arsenalen van Rusland, China en Noord-Korea. En dus vervangt Amerika zijn atoombommen. Voor dit doel heeft het land besloten 1,7 biljoen dollar uit te trekken – 1,7 biljoen, dat is 1,7 met elf nullen, of, om het wat begrijpelijker te maken: 1.700 miljard.

Ik laat de verleiding varen om te kijken wat je nog meer met dat geld zou kunnen doen, maar ik heb in de tentoonstelling vaak aan dat bedrag gedacht Het Atoomtijdperk in het Musée d’art Moderne de Paris. Die tentoonstelling is fascinerend, vooral omdat het onderwerp – atoomenergie, atoomkracht, atoombommen – enerzijds groot en belangrijk is, maar ook heel moeilijk in beeld te brengen – atomen en straling zijn behoorlijk onzichtbaar. Tegelijkertijd vertegenwoordigen ze het ultieme gevolg van al het huidige geweld in de wereld – waarvan 1,7 biljoen als een bijzonder cynisch symptoom kan worden beschouwd. 1,7 biljoen dat niet wordt uitgegeven aan voedsel, niet aan een beter klimaat, niet aan kunst ter wille van mij, maar aan vernietiging.

De paddestoelwolk

Maar hoe representeer je dat als kunstenaar? Die vernietiging, of zelfs alleen maar de dreiging? Kortom: hoe maak je het onzichtbare zichtbaar?

Natuurlijk heeft de dreiging van nucleaire vernietiging al lang een symbolische vorm gevonden: de paddestoelwolk. Het is een wolk als een logo, die niet voor niets de voorkant van de MAM-catalogus siert (in de vorm van een schilderij van Charles Bittinger). Ook op de tentoonstelling komt het veelvuldig voor: op foto’s, in een collage van Bruce Conner, in een knalrode Andy Warhol, in een grote tekening van Miriam Cahn en zelfs in een piepschuimbeeldje van Jim Shaw.

Steeds weer diezelfde grote, witte, eigenlijk best mooie wolk – indrukwekkend, maar ook paradoxaal, want de kunstenaar die hem in zijn volle majesteit wil tonen, heeft geen andere keus dan hem van grote afstand te laten zien. Hierdoor verliest de wolk een deel van zijn dreiging: je ziet nooit mensen in de buurt, en als toeschouwer kun je jezelf heimelijk geruststellen met de gedachte dat het gevaar ver weg is, dat de wolk jou niets aangaat. Gewoon een symbool.

Dit deed me denken aan misschien wel het beroemdste kunstwerk dat ooit over vernietiging is gemaakt: dat van William Turner Slavenschip (1840), wat overigens officieel is Het slavenschip (slavenaars gooien de doden en stervenden overboord, er komt een tyfoon aan) wordt genoemd. Dit schilderij wordt geassocieerd met Caspar David Friedrichs De zwerver boven de zee van mist als symbool van romantiek – vooral omdat het de spanning tussen de mens en de buitenwereld, in dit geval de natuur, prachtig laat zien.

Bij Turner zien we een (slaven)schip dat op zee wordt getroffen door een tyfoon. De natuur is overweldigend: de lucht glinstert geel en oranje, het donkergrijze water met zwaar wit schuim wordt hoog over het schip geduwd, waar kapitein Luke Collingwood al was begonnen de tot slaaf gemaakte mensen overboord te gooien. Ze verdrinken massaal of worden opgegeten door de vissen – niets is hier afstand of abstractie. Dat maakt Slavenschip bijzonder indrukwekkend: zoveel virtuositeit, zoveel natuurgeweld. Maar er is ook geruststelling, want binnen al deze machteloosheid tegenover de natuur is er nog steeds één persoon die enige controle toont: dat is de kunstenaar, de maker van het beeld – Turner. Als een God regeert hij over de getoonde wereld: hij kan de oorspronkelijke gebeurtenissen niet veranderen (het schilderij is gebaseerd op waargebeurde gebeurtenissen), maar hij is heer en meester in de wereld van de kunst, zoals het de echte romantische kunstenaar betaamt.

Zo ontstaat paradoxaal genoeg zelfs schoonheid: Turner biedt je de mogelijkheid om je over te geven aan iets dat groter is dan jijzelf, zonder de controle volledig te verliezen. Voor de kijker heeft dit een louterend effect: hoe overweldigend de natuur ook is, ergens in de verbeelding schuilt nog steeds het comfort van controle.

Een leemte opvullen

Dat is het grote verschil Het Atoomtijdperk: hier is elke illusie van controle verdwenen. Dit is natuurlijk vooral te wijten aan de enorme kloof tussen de onzichtbaarheid van atoomkracht en het destructieve potentieel ervan. Terwijl je bij een kogel, een bom of een raket min of meer denkt te weten waaruit de vernietigende kracht bestaat (snelheid, vuur, luchtbeweging), blijft atoomstraling een mysterie, ook omdat ze jarenlang ‘actief’ blijft. na de explosie. Het opvullen van die leemte, dat mysterie, met beelden en ideeën is de belangrijkste leidraad van de tentoonstelling. Maar je ziet ook dat de samenstellers ervoor waken de kijker niet, zoals Turner, de ontsnapping aan schoonheid te bieden. Het einde van de aarde zou hier niet mooi, geruststellend en subliem moeten zijn. De onzichtbare dreiging een gezicht geven, daar gaat het om.

Daarom begint de tentoonstelling uitstekend met de geschiedenis van het atoom – hoe ‘het atoom’ eind negentiende en begin twintigste eeuw aanvankelijk stond voor een nieuwe onontdekte wereld, waarvoor je niet meer naar buiten hoeft, maar liever binnen: röntgenfoto’s, straling. Voor kunstenaars is dit een fascinerende nieuwe wereld: Hilma af Klint creëerde bijvoorbeeld al in 1917 haar Atom-serie, en ook Duchamp, nog steeds gezien als de vader van de conceptuele kunst, verbeeldt atoomstraling en de kracht ervan. Het enthousiasme slaat langzaam om: via Bohr en Heisenberg gaan we naar The Manhattan Project (bekend van de film Oppenheimer) en de aanvankelijke fascinatie en optimisme veranderen langzaam in verrassing en voorzichtigheid. Maar na 6 en 9 augustus 1945 (de atoombommen op Hiroshima en Nagasaki) is er nog steeds angst: voor de oncontroleerbare, vernietigende kracht van de bom, voor het idee dat dit opnieuw zou kunnen gebeuren. Het is niet voor niets dat Robert Oppenheimer, hoofd van het Manhattan Project, de Bhagavad Gita citeert: “Nu ben ik de dood geworden, de vernietiger van de werelden.” De mens is feitelijk God geworden, maar in die hoedanigheid heeft hij niet het vermogen om een ​​nieuwe wereld te scheppen, maar wel het vermogen om de bestaande te vernietigen.

Het merkwaardige is: dit is ook artistiek gezien een cruciale verandering. De kern van de romantiek van Turner en Friedrich is juist dat de kunstenaar in zekere zin de god is van zijn eigen universum – de grote schepper in het universum van haar of zijn werk. Tot Hiroshima en Nagasaki kon je daar nog romantisch over doen (neem de futuristen, met hun lof voor snelheid en geweld), maar na twee atoombommen beseffen kunstenaars dat macht, ook al is het maar in je eigen oeuvre, verantwoordelijkheid met zich meebrengt. brengt. Dat wie creëert ook verantwoordelijk is voor vernietiging. En inderdaad: op Het Atoomtijdperk Er is geen enkel werk te vinden dat zich verheugt in atoomkracht, de onzichtbare krachten viert of de schoonheid van de paddestoelwolk benadrukt. Er is fascinatie, er is verbazing over de vernietigende kracht van het onzichtbare, maar niemand durft enthousiast te zijn – hoe kan dat nou als je bijvoorbeeld de foto’s ziet die Yoshito Matsushige direct na de bom op Hiroshima maakte: de verschroeide aarde, de hulpeloze slachtoffers. Of, symbolischer: de foto’s die Shomei Tomatsu later publiceerde, waaronder een glazen fles die smolt onder de druk van de ontploffing. Het is allemaal zo groot, zo veel, zo overweldigend – en ondertussen is de macht zelf, en de dreiging die daaruit voortkomt, nog steeds niet in beeld te vatten.

Dat is ook het grote dilemma Het Atoomtijdperk: doordat het hoofdonderwerp onzichtbaar is, bestaat de hele tentoonstelling eigenlijk uit symbolen. Foto’s van vermoorde mensen. De gesmolten fles. Schilderijen van kunstenaars als Kazuo Shiraga, Francis Bacon, Wilfredo Lam, Yves Klein die geweld en vernietiging tonen. Grappen en ironische commentaren op het naderende onheil, zoals de ironische gasmaskerfoto van Boris Michajlov, of kunstwerken die niet tot stand komen door te creëren, maar door te vernietigen, zoals de beroemde vroege ‘zelfvernietigende kunstwerken’ van Gustav Metzger waarvoor hij zuur over nylondoeken sproeide, waardoor grote, scheurende gaten in de stof ontstonden. Maar hoe je het ook bekijkt, we zien altijd de gevolgen van de onzichtbare kracht, de scheuren, de verminking, de dood – maar nooit de kracht zelf. Het blijft onzichtbaar.

Terug naar af

Als gevolg hiervan ontstaat langzaam een ​​merkwaardig besef Het Atoomtijdperk: we zijn terug bij af. Of beter nog: we zijn terug bij de basis van de westerse kunst vanaf ongeveer 1200: die werd voor een belangrijk deel gedreven door de poging om God, de onzichtbare schepper van het leven, inclusief zijn macht en dreiging, in beeld te vatten. De schepper zelf werd zelden getoond, maar zijn werk en zijn vertegenwoordigers waren: schepping, paradijs, Maria, Jezus. Maar kon je net als Raphael of Michelangelo nog geloven dat hun schilderijen een springplank naar God waren, en kon je net als Turner nog steeds de illusie koesteren dat de kunst zelf misschien een tegenkracht vormde voor het getoonde geweld? Het Atoomtijdperk al het sublimerende comfort is verdwenen. Weg is het gevoel dat je kijkt naar een opstapje naar het onvoorstelbare, naar sublimatie, naar troost: dit is de uiteindelijke waarheid – onontkoombaar en definitief. Het Atoomtijdperk is zo’n tentoonstelling op de rand van de afgrond. Het laat zien dat kunst het comfort van controle heeft verloren. Het merkwaardige was: hoe langer ik rondliep, hoe meer verwoesting en dood ik zag, hoe meer ik besefte dat ik dit helemaal niet wilde. Die kunst is voor mij een toevluchtsoord. Dat is ongetwijfeld de grote kracht en het grote belang ervan Het Atoomtijdperk: deze tentoonstelling laat zien dat kunst (net als religie) een grote illusie is, maar dat wij mensen zo’n illusie nodig hebben om het leven te kunnen verdragen. Vooral in een tijd waarin die vernietiging nog eens 1,7 biljoen dollar dichterbij bracht.

Om te delen





E-mail de redacteur