Calixto Bieito’s opera ‘Die ersten Menschen’ is een duistere orgie van geweld en seksuele passie
De vier hoofdpersonen in de opera van Rudi Stephan De eerste mensen elk koestert hun eigen obsessies, nadat God de mens uit de Hof van Eden had verbannen. Achter zijn laptop denkt Adam na over een nieuwe kijk op de wereld. Waar hij zichzelf opsluit in zijn ideeën, zit Eva gevangen in onbevredigde fysieke verlangens. Ze verlangt naar de ruimdenkende en viriele Adam uit het paradijs, maar zit opgezadeld met een sombere familieman.
Er is een soortgelijk contrast tussen de twee zonen: Kaïn weet geen raad met de seksuele zwaartekracht van de aarde en probeert wanhopig steun te vinden in de omringende wildernis. Zijn geestelijke broer Abel daarentegen staart gelukzalig de hemel in, ervan overtuigd dat hij God heeft gevonden en dat God hem heeft gevonden. De giftige dynamiek is dan dat Kaïn tevergeefs naar zijn moeder verlangt, terwijl zij in Abel de man van haar dromen ziet: de jonge Adam. Ingrediënten voor de eerste moord op aarde (volgens de Bijbel).
‘Erotisch mysteriespel’
De eerste mensen begon in 1912 als een toneelstuk van de Duitse filosoof Otto Börngraber, die het een ‘erotisch mysteriespel’ noemde. En dat laatste viel niet in goede aarde. Na de première in München werd het stuk onmiddellijk verboden in de deelstaat Beieren. De rijke metaforen en poëzie van Börngraber geven een prachtig beeld van het tijdperk waarin de psychologie ontstond en vorm kreeg in drie Weense pioniers, elk met hun eigen perspectief: Freud (seksualiteit), Adler (macht) en Frankl (betekenis).
Stephan voerde de woorden in 1915 op ongeëvenaarde wijze uit in een partituur waarin de toenmalige strijdende aartsvijanden Duitsland en Frankrijk muzikaal in elkaar overvloeien. Je vindt de wereld van Wagner naast die van Debussy. Dirigent Kwamé Ryan en het Rotterdams Philharmonisch – niet in de arena maar hoog op het podium – laten dat geluid rimpelen als de oervloed in het Bijbelboek Genesis: rijk, grillig, bruisend van leven, een slinger tussen duisternis en licht.
Sopraan Annette Dasch (Eva), baritons Kyle Ketelsen (Adam) en Leigh Melrose (Cain) en tenor John Osborn (Abel) zijn qua stem nog even krachtig als ruim vier jaar geleden bij het eerste optreden in Amsterdam. Het enige probleem is dat de karakterrichting van regisseur Calixto Bieito de vier personages vooral reduceert tot geïncarneerde obsessies. Veel dingen die menselijk zijn, zijn hen vreemd.
Lees ook
Lieflijk is deze onbekende opera zeker niet
/s3/static.nrc.nl/bvhw/files/2021/06/data71588452-513dd3.jpg)
Rijke beelden
Bieito staat bekend om het transformeren van bekende opera’s in duistere orgieën van geweld en seksuele passie. En vaak werkt het. Maar kijken naar De eerste mensen je vraagt je soms af of de rijke beeldtaal van Bieito niet in de weg staat van noten en woorden die toch al zwaar beladen zijn met symboliek, waarvoor je al oren en ogen mist (boventitels). Geknepen en opspattend fruit, asbuien, fallussen, videobeelden van de uitgestorven Tasmaanse tijger, scheurende tentdoeken – soms heb je het gevoel dat muziek, tekst en enscenering elkaar opvreten. Misschien is dat je eigen onmacht. Je wilt goed kauwen op zoveel schoonheid en betekenis zodat alle smaken vrijkomen.
De laatste gedachten zijn bij componist Rudi Stephan wanneer Kaïn, na de moord op broer Abel, zeeën van lijken voor zich ziet: toekomstige sterfgevallen door geweld. Het grote Duitse talent Stephan voorspelde zijn eigen lot. Enkele maanden na voltooiing van De eerste mensen hij stierf als soldaat aan het oostfront in de Eerste Wereldoorlog.
