De opera ‘Peter Grimes’ laat zien hoe anders zijn een risicofactor is voor uitsluiting

‘Vertrek totdat je geen land meer ziet en laat je boot zinken.’ Als een componist in de hele opera een personage maar één keer laat spreken in plaats van zingen, dan doet hij dat met een reden. Na bijna tweeënhalf uur muziek raakt die zachte spreekstem ineens de kern van de opera van Benjamin Britten Peter Grimes. De gelijknamige hoofdpersoon, een outcast in een klein Engels vissersdorpje, krijgt te horen dat hij net zo goed kan verdwijnen: er is geen plaats voor hem in deze gemeenschap.

“Deze opera laat duidelijk zien hoe roddels iemand kapot kunnen maken”, zegt de Tsjechische regisseur Barbora Horáková Joly. Ze is voor de tweede keer te gast bij De Nationale Opera, waar ze in 2021 haar debuut maakte bij Haydn. Missa in tempore belli. In haar versie van Peter Grimes, die zondag in première gaat, werkt ze opnieuw samen met chef-dirigent Lorenzo Viotti. We spreken in het operahuis, vlak na een repetitie, over het beklemmende verhaal waarin tenor Issachah Savage in de titelrol tot zondebok van het dorp wordt gekozen.

Wie het woord zondebok noemt, komt al snel uit bij de Franse filosoof René Girard (1923-2015). Girard beschreef gedetailleerd het mechanisme waarmee samenlevingen in tijden van crisis een oplossing zoeken voor onderlinge spanningen. Door alle angst en woede op één persoon of minderheid af te reageren en hen uit de gemeenschap te verdrijven, wordt de orde hersteld.

In het boek De zondebok (1982) illustreert Girard zijn theorie aan de hand van verschillende mythen en bijbelteksten, maar het verhaal van Peter Grimes zou daar naadloos in hebben gepast. Veel elementen die Girard signaleert in de klassieke zondebokvervolgingen spelen een rol in Brittens opera: massavorming, belastering, uitsluiting en schuldgevoel.

Voor Horáková Joly is dat laatste een doorslaggevend thema. “De proloog begint onmiddellijk met Peter Grimes die wordt berecht voor de dood van zijn scheepsjongen, die aan boord stierf. Wat er precies is gebeurd weten we niet, maar vanaf het begin bespeur je bij Peter een zeker schuldgevoel. We weten dat hij losse handen heeft. Heeft hij de jongen vermoord? Of geeft hij zichzelf de schuld dat hij hem niet kan redden?”

“Het was een ongeluk, oordeelt de rechter. Hij wil duidelijk geen ophef maken, hij wil geen slapende honden wakker maken. Maar de mensen snakken naar een schandaal en beginnen achter Peters rug om te fluisteren.”

Repetitie van de opera Peter Grimes.

Foto’s: Bart Grietens

‘Mimetisch Bevered’

Als Peter na de hoorzitting hulp nodig heeft op zijn boot en op zoek is naar een nieuwe student, helpt niemand hem een ​​handje. Alleen de gepensioneerde kapitein Balstrode en apotheker Ned Keene komen te hulp; De 40-jarige onderwijzeres Ellen Orford, die verliefd is op Peter, regelt een nieuwe scheepsjongen. De rest van het dorp keert Peter de rug toe en roddelt over hem. Horáková Joly: “Als buitenstaander is Peter een makkelijk doelwit. Hij praat anders, hij denkt anders. Hij gebruikt poëtische taal die niemand verstaat, hij stelt zichzelf existentiële vragen over de sterren en het universum, waar komen we vandaan? Mensen vinden hem vreemd.”

Anders zijn is een risicofactor voor uitsluiting, zoals ook René Girard beschrijft. “Het is de gemiddelde mens die hier de norm bepaalt”, zegt hij De zondebok. “Hoe meer men in welke richting dan ook afwijkt van de kleinste gemene deler, hoe groter het gevaar van vervolging.”

Als buitenstaander is Peter een makkelijk doelwit. Hij praat anders, hij denkt anders

Een belangrijke pijler in Girards ideeën is het begrip ‘mimetisch verlangen’, het menselijke kenmerk van het imiteren van elkaars verlangens (van het Griekse ‘mimesis’, imitatie). Je wilt iets omdat iemand anders het wil. Deze neiging herkennen wij direct bij kinderen, denk maar aan een jongetje dat toevallig met de speelgoedauto wil spelen als zijn broertje of zusje ermee bezig is. Maar ook volwassenen kunnen er profijt van hebben: is een mooie, dure sportwagen niet extra wenselijk omdat iedereen hem graag zou willen hebben? En was dat hamsteren tijdens de pandemie een rationele, onafhankelijke wens of mimetisch gedrag?

Vooral in tijden van onrust en crisis zijn mimetische verlangens bijzonder besmettelijk. Het gaat hierbij niet alleen om materiële verlangens, maar ook om meer abstracte begrippen als sociale veiligheid of sociale zekerheid. Dit zie je terug in de kleine vissersgemeenschap van Peter Grimes.

Iedereen verlangt naar vrijheid

“Alle dorpelingen zijn in zekere zin afhankelijk van iets of iemand anders”, legt Barbora Horáková Joly uit. “Het blijft een beetje speculatie, maar we weten best veel over de personages. Je kunt allerlei soorten biografieën samenstellen. De weduwe mevrouw Sedley is verslaafd aan slaappillen omdat ze anders ‘s nachts geen oog dicht kan doen. Wat houdt haar wakker? We weten dat haar man is overleden, heeft zij daar iets mee te maken? Of neem Ned Keene. Is hij een echte apotheker? Als kwakzalver leeft hij van de slaappillen van mevrouw. Sedley.”

In die groep vol afhankelijkheidsrelaties verlangt iedereen stiekem naar hetzelfde: vrijheid. Als buitenstaander is Peter Grimes de ultieme belichaming hiervan. “Hij is niet bang om de dingen op zijn eigen manier te doen, en daar wordt hij niet voor gewaardeerd. De anderen zijn daar jaloers op. Ook het feit dat hij een fantastische visser is trouwens.”

Lees ook

Viotti gaat voorbij de genreboxen met Haydns ‘Missa’

“En dan spelen er nog allerlei andere emoties in de gemeenschap. Veel daarvan zijn verbonden met de zee, die in deze opera een grote rol speelt. We horen een vrouwenkwartet zingen over hun angst en verdriet. Het is altijd de vraag of hun broers en echtgenoten terugkomen van het vissen. De storm zou hun huizen kunnen wegvagen. Ze leven elke dag in angst, maar zijn tegelijkertijd economisch afhankelijk van de zee als gemeenschap.”

Tegen deze achtergrond van sociale onzekerheid kunnen gevoelens van collectieve jaloezie omslaan in afgunst: mensen willen Peters vrijheid ontnemen. Girard noemt het mimetische rivaliteit. Iedereen wil uiteindelijk hetzelfde. Dit bevordert massavorming, met gevaarlijke gevolgen. Girard schrijft: “Zelfs in de meest gesloten culturen beschouwen mensen zichzelf als vrij […]; hun karakteristiek als systeem van verschillen betekent dat de meest bekrompen culturele vormen van binnenuit als onuitputtelijk worden ervaren. Alles wat deze illusie verstoort, maakt ons bang en wekt in ons de eeuwenoude neiging tot vervolging op.”

Met andere woorden: wij willen ons kunnen onderscheiden van de rest. Wanneer een buitenstaander hiermee dreigt door veel verder van de norm af te wijken dan wij, voelen we dat onze individualiteit wordt aangetast. Op deze manier onderstreept de zondebok nogmaals hoe uniform de massa is geworden. „[De gemeenschap] is beroofd van alles wat mensen in tijd en ruimte van elkaar doet verschillen. Je ziet ze dus op een onregelmatige manier op één plek en tegelijkertijd samenkomen”, beschrijft Girard.

Repetitie van de opera Peter Grimes.

Foto’s: Bart Grietens

Verwarmde massa

De regiewagen van Barbora Horáková Joly Peter Grimes geeft daar op meeslepende wijze vorm aan, zo blijkt tijdens de repetitie. Als ook Peters tweede scheepsjongen dodelijk om het leven komt, begint het net zich te sluiten. Al die dorpelingen met hun kleurrijke biografieën zijn een homogene, opgehitste massa geworden die Peter ‘s nachts komt aanvallen. Met zaklampen schijnen ze allemaal in dezelfde richting, waarbij elke neus dezelfde kant op wijst. Brittens ingenieuze muziek versterkt dat effect: het moment waarop ze samen om hun slachtoffer schreeuwen (“Peter Grimes! Peter Grimes!”) is een van de meest harmonieuze, verenigde passages uit de hele opera.

Zelfs degenen die het langst in de onschuld van Petrus hebben geloofd, zijn er inmiddels van overtuigd geraakt. Zelfs Ellen weet niet meer of ze Peter kan vertrouwen. De genadeslag komt uiteindelijk van kapitein Balstrode: hij is het die Peter beveelt zichzelf tot zinken te brengen. De volgende ochtend meldt de kustwacht dat er een schip is gezonken. Niemand geeft er om. Met de dood van Peter is de rust in het dorp teruggekeerd, precies in lijn met het zondebokmechanisme van Girard. Peter Grimes werd opgeofferd voor de sociale orde.

Maar stel dat hij werkelijk schuldig was aan de dood van de twee jongens, is zijn straf dan niet terecht? Volgens René Girard niet. Door hun woede weg te nemen, houdt de menigte de zondebok verantwoordelijk voor de algehele sociale onrust in plaats van voor zijn individuele misdaad. Of hij schuldig is aan een specifiek misdrijf doet er niet toe, hij wordt gezien als de oorzaak van alles wat hen pijn doet.

“En de vraag blijft wie daadwerkelijk schuldig is aan de dood van de tweede scheepsjongen”, benadrukt Horáková Joly. ‘Zijn het niet de mannen die Peter in het tweede bedrijf achtervolgen, waardoor de jongen struikelt en van een klif valt? En wat is de rol van Ellen? Ze bracht de jongen naar hem toe. Mijn idee is dat ze hoopte haar eigen droom van een gezin samen met Peter en de jongen te verwezenlijken. Draagt ​​zij daar niet een deel van de verantwoordelijkheid voor? Die schuldvraag laat ik bewust open. Alle personages dragen iets met zich mee, iedereen projecteert zijn eigen geweten op iemand anders.”

Zondebok-mechanisme

Peter Grimes toont de complexiteit van het zondebokkenmechanisme in een dorpsgemeenschap. Maar hoe werkt dit op andere schalen, in ons eigen leven? “Het is niet mijn bedoeling om expliciete parallellen in mijn richting te trekken. Hopelijk komen ze vanzelf. Dit stuk is zo krachtig dat iedereen zich ermee kan identificeren. Veel mensen voelen misschien het pestgedrag uit het verleden op school. Sommigen zullen denken aan Israël en Palestina, anderen aan Oekraïne. De première van Peter Grimes was in 1945 en de context van de oorlog hoor je terug in de muziek. Dat hoef ik niet te benadrukken.”

René Girard zag zondebokken als een ingebakken fenomeen in elke menselijke cultuur. Kunnen we ooit aan dit wrede mechanisme ontsnappen? “Ik zou het graag willen geloven”, verzucht Horáková Joly. “Maar mensen zijn simpelweg geschapen met een goede en een slechte kant. Niemand is zwart-wit. Voor mij is dat de kracht van Peter Grimes, die dubbelzinnigheid voel je heel sterk in deze opera.”

Om te delen





E-mail de redacteur