Drie internationale topsolisten over roerig leven van Sjostakovitsj: ‘Dit is geen mooie muziek’

‘Elke nacht kon er op zijn deur worden geklopt. In de jaren dertig woonde Sjostakovitsj in een flatgebouw waar bijna alle mannen werden gearresteerd en afgevoerd. Hij had altijd een gepakte koffer klaarstaan ​​voor als ze hem kwamen halen. Dat moment is uiteindelijk nooit gekomen, maar de angst voor dat kloppen zit duidelijk in zijn muziek.”

Volgens altviolist Maxim Rysanov is het een van de vele autobiografische elementen in het allerlaatste werk van componist Dmitri Sjostakovitsj. Woensdag speelt hij zijn wedstrijd Altviool Sonate in het Muziekgebouw Eindhoven ter gelegenheid van de vijftigste sterfdag van de Russische componist. Uitzonderlijk: in hetzelfde concert de Cellosaat in Viool Sonate van Sjostakovitsj. Dat gebeurt bijna nooit; om praktische redenen en vanwege de moeilijkheidsgraad van het programma. Nu zullen op uitnodiging van meesterpianist Evgeny Kissin naast Rysanov ook topcellist Gautier Capuçon en de Letse vioolveteraan Gidon Kremer optreden.

Dmitri Sjostakovitsj (1906-1975) wordt beschouwd als een van de meest productieve en veelzijdige componisten van de twintigste eeuw. En toch schreef hij elk slechts één sonate (een stuk uit meerdere delen voor solo-instrument met pianobegeleiding) voor drie grote snaarinstrumenten: cello, viool en altviool. Sjostakovitsj componeerde ze op drie verschillende momenten in zijn tumultueuze leven. Samen bieden ze een fascinerend inzicht in zijn persoonlijke en muzikale ontwikkeling en in hoe de politiek zijn stempel drukt op de muziek. “Deze muziek weerspiegelt de tragedies van onze tijd, ook al is ze een halve eeuw geleden geschreven”, omschrijft violist Gidon Kremer het.

NRC belden de drie strijksolisten over hun visie op deze werken en het leven van Dmitri Sjostakovitsj.

Stalin

“De muziek spreekt voor zich, maar het is altijd belangrijk om rekening te houden met de mentale omstandigheden waarin een componist verkeerde toen hij het stuk schreef”, zegt cellist Gautier Capuçon. “Toen Sjostakovitsj in 1934 was Cellosaat schreef, werd hij nog niet zo onderdrukt door het stalinistische regime als later in zijn leven. Eigenlijk deed hij het eigenlijk wel goed. Hij kreeg lof voor zijn muziek. Er zit een zekere mate van vrijheid in de muziek. En toch moet hij de hemel hebben gevoeld. Je voelt de schaduw van de onderdrukking naderen, die hem in een bepaalde richting dwong.”

“Deze muziek weerspiegelt de tragedies van onze tijd, ook al is het een halve eeuw geleden geschreven”

Die schaduw kwam niet veel later. In 1936 woonde Josef Stalin een uitvoering van de opera van Sjostakovitsj bij Lady Macbeth van Mtsensk. Twee dagen later beschuldigde partijkrant Pravda de componist in een vernietigende recensie van formalisme, pretentie en vulgariteit; en het zou slecht voor hem kunnen aflopen als hij zo doorging. Het betekende een keerpunt in zijn carrière. Een tweede grote klap kwam in de vorm van een rampzalige resolutie uit 1948. Zijn muziek werd afgedaan als ‘reactionair individualistisch’ en zou het volk niet dienen. De dood van Stalin in 1953 bracht verlichting, maar de rest van zijn leven bleef Sjostakovitsj balanceren tussen het zich conformeren aan de communistische idealen en het behouden van zijn eigen stem.

“Van Viool Sonate uit 1968 verbeeldt die innerlijke onrust”, zegt violist Gidon Kremer.

“Sjostakovitsj leed onder de regels die de Sovjet-ideologie hem oplegde. Uiteindelijk ging hij zo ver dat hij lid werd van de Communistische Partij, maar onmiddellijk daarna dronk hij een grote hoeveelheid wodka om het te vergeten.”

“Dit is geen mooie muziek”, zegt Kremer. “Het is een grote strijd tussen een onrechtvaardige wereld en het voeden van de ziel. Dat is misschien moeilijk te begrijpen voor iemand die niet in de Sovjet-Unie heeft gewoond, maar muziek is er niet om begrepen te worden. Muziek moet je voelen. En als er iets mis is met de muziek, komt dat omdat het iets uitdrukt dat mis is met de samenleving. Het geeft je een sleutel om te begrijpen hoe een totalitaire ideologie werkt. Dat zien we nu ook in Rusland gebeuren.”

Verklaringen

Gidon Kremer groeide zelf op in de Sovjet-Unie en ontmoette Sjostakovitsj meerdere keren. De componist droeg de zijne Viool Sonate aan Kremers leraar, de legendarische violist David Oistrach. In de drie strijksonates onthult Sjostakovitsj volgens Kremer op bijzonder onthullende wijze zijn geest: “Ze spelen op zijn zenuwen en op de meest verborgen gevoelens. Dit zijn krachtige uitspraken van iemand die zich verzet tegen onderdrukking en dicht bij zijn eigen waarden probeert te blijven. Deze drie werken geven het laboratorium van Sjostakovitsj op de beste manier weer en laten verschillende facetten van hem zien.”

Altviolist Maxim Rysanov is het daarmee eens: “Deze werken zijn een soort muzikale geschiedenis van Sjostakovitsj eigen leven. In het eerste deel van de Altviool Sonate je hoort dat gevreesde kloppen op de deur. En het werk begint met tokkelende snaren, als een tikkende klok. Alsof de tijd wegtikt in zijn eigen leven. Sjostakovitsj componeerde dit werk – zijn allerlaatste – vanuit het ziekenhuis, in de laatste dagen van zijn leven. Hij was een atheïst en zijn hele leven bang voor de dood. De Altviool Sonate begint met die onverbiddelijke klok, maar aan het einde lijkt Sjostakovitsj zich te hebben neergelegd bij zijn eigen sterfelijkheid. Daar krijg ik echt kippenvel van.”

“Van Altviool Sonate is als het ware een terugblik op zijn hele leven, een soort afscheid van alles wat hij is geweest. In het laatste deel citeert hij uit zijn eigen symfonieën.” Een citaat uit het symfonische gedicht van Richard Strauss Don Quichot is aanzienlijk. Rysanov: “Sjostakovitsj was in gevecht met het leven. Hij was toen al zo ziek; dan vecht je elke dag. Maar eigenlijk was zijn hele leven een strijd. Dat heeft hij zelf gecomponeerd.”

Het is wellicht geen toeval dat hij voor zijn allerlaatste compositie de altviool als solo-instrument bewaarde. “De altviool trilt op een andere manier dan een cello, die veel ‘opener’ klinkt”, zegt Rysanov. “De alt resoneert meer in zichzelf. Die donkere, gesloten klank past bij muziek die zo’n laatste, persoonlijke strijd uitdrukt. Vaak bewaar je je diepste gevoelens en geheimen in jezelf.”

Om te delen





E-mail de redacteur