In een Schiedamse kerk gaan Shunske Sato en Shuann Chai op zoek naar de ideale Beethoven

Westvest 90, een kerk in Schiedam, gebouwd in 1909, staat bekend om de goede akoestiek en de onovertroffen rust van de omgeving. Geen verkeer, geen afleiding: de kade is verlaten. Ideaal voor wie muziek wil opnemen “in een complete bubbel”, zoals opnametechnicus Ernst Coutinho het verwoordt. “We komen hier aan als het donker is en gaan naar huis als het weer donker is. In de tussenliggende tijd telt alleen de muziek van Beethoven.”

Wij – dat zijn Coutinho zelf, een pianostemmer, violist Shunske Sato en pianist Shuann Chai met hun assistent. Dertien dagen lang werken ze elf uur per dag aan een driedubbele cd met Beethovens tien vioolsonates, gecomponeerd tussen 1791 en 1812. Violist Sato wrijft zijn handen warm en veegt een doek af over zijn Bernardèl-viool uit 1846. Zijn instrument stamt uit de tijd van Beethoven, Sato erkent, “maar ik ben geen enorme purist, een viool blijft voor mij een instrument. Hulpmiddelen. Ik speel deze viool al sinds mijn achttiende, dus ik weet precies wat ik ermee kan. Als ik voor deze opname een viool uit de tijd van Beethoven had geleend, had ik hem volledig moeten ‘veroveren’ en leren kennen, wat allemaal nieuwe uitdagingen zou hebben opgeleverd.”

Marloes Biermans, de persoonlijke assistente van Sato, kijkt twijfelachtig. “Nou Shunske…. Je bent misschien geen extreme materiaalfreak, maar je hebt voor deze opname allerlei verschillende soorten snaren geprobeerd, om er maar een paar te noemen.”

Sato: “Natuurlijk. Een album is een momentopname, maar je wilt dat het representatief is voor wat jij op dat moment het beste vindt werken.”

In de kerk wordt de Rosenberger pianoforte uit 1800 gereedgemaakt voor de volgende opnamesessie. In de kerkenraad – nu de controlekamer – zit Coutinho klaar achter de microfoon en het mengpaneel. Piano stemmen blijkt een klein klusje: het kerkklimaat is met negentien graden Celsius en een luchtvochtigheid van veertig procent in principe ideaal, vertelt pianostemmer Carolien Dopheide. Op het programma van deze ochtend staat o.a Derde vioolsonate. Ongeveer twintig minuten muziek – van de eerste tot de laatste noot. Maar daarvan krijg je in een twee uur durende opnamesessie maar een fractie daarvan te horen. “We vangen ongeveer zeven keer meer materiaal op dan we uiteindelijk gebruiken”, zegt Coutinho.

Muzikale frases worden keer op keer herhaald, totdat die ene loop precies klinkt zoals gewenst. “We hebben gekozen voor een natuurlijke microfoonopstelling, dus mijn werk als opnametechnicus draait eigenlijk alleen maar om de muziek zelf”, zegt Coutinho. “Welk verhaal willen Shunske en Shuann vertellen in Beethoven? Ik onderbreek pas met een vraag als iets mij echt opvalt in de klank – een scherpe noot die opvalt, iets wat niet klopt in de balans. Om er zeker van te zijn dat wat ik hoor ook echt zo bedoeld is.”

Shunske Sato: “En ondertussen maken we veel flauwe grappen.”

Reizen zonder bestemming

Als ze niet in Schiedam opgesloten zitten, wonen Shunske Sato en Shuann Chai in Den Haag, samen met hun dochter die – “heel voorspelbaar, sorry” – ook viool speelt. Sato gaat in 2023 met pensioen als artistiek leider en concertmeester van de Nederlandse Bachvereniging. Hij geeft les aan het Conservatorium van Amsterdam, Chai geeft les aan CodArts Rotterdam. Ze vormen tevens een kamermuziekduo en zijn beiden afzonderlijk actief als musicus, daarnaast is Sato dirigent. Na een mini-marathon met alle vioolsonates van Beethoven in Leiden besloten ze: hoewel er op Spotify talloze optredens te vinden zijn, willen wij ook onze visie op dit muzikale monument vastleggen. Er bleek vooraf interesse te zijn: via crowdfundingplatform voordekunst.nl Er stroomde ruim 73 duizend euro binnen. Vanuit Nederland, maar ook internationaal. Het platform moest zelfs nieuwe betaalmogelijkheden activeren voor donaties uit de VS en Japan.

Shuann Chai: “Beethoven heeft nooit opgeschreven wat hij met de sonates wilde doen, maar er zijn veel getuigenissen van Beethovens studenten die opschreven hoe hij zelf zijn muziek speelde, waar hij het pedaal gebruikte, versieringen toevoegde, enzovoort. Wij nemen die getuigenissen als uitgangspunt, maar het bleek een doos van Pandora. Alles wat je probeert roept nieuwe vragen op. Wij zien deze opname als het verslag van die reis.”

Shunske Sato: “Ja, een reis zonder bestemming. Het enige dat we echt zeker weten, uit een rapport van Carl Czerny, is dat Beethoven zelf zijn muziek elke keer heel anders speelde. Over sommige details weten we iets meer. Bij het wisselen van toonsoorten en akkoordsequenties was er bijvoorbeeld vaak sprake van enige vertraging. En dat harder spelen vaak ook sneller spelen betekende. Dat werkt ook heel logisch, ontdekken we nu. Ik vind het een boeiende zoektocht voor onszelf en voor de luisteraar. Je komt nooit tot de definitieve versie. Er zijn meer juiste antwoorden op elke vraag.”

Klezmer

Tot zover de theorie. De praktijk, in de rustige kerk die uitnodigt tot concentratie, blijkt opvallend anders dan gebruikelijk. Het gebruik van vibrato: minder. Akkoorden: hoekig en kort. Sato verandert de positie van zijn linkerhand en glijdt lichtjes (portamento). En van de opvallend talrijke ‘versieringen’ doen sommigen in hun uitbundigheid denken aan klezmermuziek. Zo kan Beethoven klinken.

Sato: “Componist Antonio Salieri schreef in 1810 dat het gebruik van portamenti ‘een ziekte was die moest worden uitgeroeid.’ Dan weet je dat iedereen het heeft gedaan. En we weten ook uit platen dat Beethoven er dol op was. Ik ben zo diep betrokken bij deze stof dat het voor mij de normaalste zaak van de wereld is. Maar het feit dat je het merkt bewijst het nut van onze opname.”

Shuann Chai: “Hoe dan ook: het idee dat je in klassieke muziek niets mag doen wat niet zwart-wit staat, dat dat authentiek zou zijn, dat is toch heel vreemd? Als je poëzie leest, doe je dat niet met een eentonige voordracht. Muziek is een taal; je benadrukt van nature, werkt ergens naartoe, neemt kleine pauzes, bouwt spanning op.”

Sato: “De paradox van het streven naar een ‘historische uitvoeringspraktijk’ is dat je nu terug kunt luisteren naar een eeuw uitvoeringen. Het zijn allemaal weerspiegelingen van de tijd, van hoe mensen dachten over de juiste implementatie. Ik vind het geweldig dat dat kan. Ik geniet enorm van een ouderwets romantische Beethoven-uitvoering – al zou ik nooit meer zo spelen. Speelstijl, zo blijkt, zegt ook iets over de tijd waarin een opname is gemaakt.”

Chai: “Als ik naar een concert ga, gaat het mij er alleen om of ik overtuigd ben. Een interpretatie kan zeker heel anders zijn dan de mijne. En ik denk ook dat er mensen zijn die onze Beethoven-aanpak ‘fout’ zullen vinden. Maar dat mag, het schrikt mij niet af. Dit is onze Beethoven, dit is wat ons beweegt, dit is wat we nu willen horen.”

Sato: “Het spannende is dat ik niet het gevoel heb dat we straks klaar zijn met deze muziek, dat het werk ‘af’ is. Wij blijven ontdekken. Dat is op een bepaalde manier angstaanjagend. Omdat een cd een bevroren document is. Wanneer deze opname in oktober uitkomt, zullen er details zijn waar wij als muzikanten niet meer achter staan. Hoe dan ook: dat is opnemen. Niet voor niets heeft cellist Yo-Yo Ma de suites van Bach drie keer opgenomen.”

De theepauze is weer voorbij. Met compromisloze inspanningen wordt er twee uur verder gewerkt aan de eerste twee pagina’s van de Derde sonate. Vooral Chai is genadeloos streng tegenover zichzelf en tegenover Sato. Grootste lof: “Maat 44 was nu geweldig! Ik verraste mezelf daar.”

Chai: “Het is een beroemd citaat van Beethoven, uit een brief: een verkeerde noot spelen is onbelangrijk, maar spelen zonder passie is onvergeeflijk. Tijdens onze conservatoriumstudies waren we allebei overtuigd van het ideaal om zo objectief mogelijk te spelen en de intentie van de componist te ontdekken. We weten nu: er is helemaal geen objectiviteit, je kunt alleen proberen zoveel mogelijk te weten te komen door traktaten, bronnen en brieven te lezen. En verder is het zoals Carl Philipp Emanuel Bach zei: je kunt mensen niet in beweging brengen als je zelf niet ontroerd wordt.”

Om te delen





E-mail de redacteur