Als hij de voordeur van zijn huis op slot draait, wordt Sami al-Ajrami even teruggeworpen in de tijd. De Palestijnse journalist moet plots denken aan zijn grootouders, die tijdens de Nakba verdreven werden uit de Negevwoestijn in het huidige Israël, om zich uiteindelijk in Gaza te vestigen.
Tijdens hun vlucht konden ze bijna niets meenemen, behalve de sleutels van hun huis. Ook toen ze al langere tijd in Gaza woonden, werden die sleutels nog gekoesterd – in de hoop dat ze ooit konden terugkeren.
Nu staat Ajrami zelf op het punt te vluchten, samen met zijn dochters en zijn ouders. Het is 13 oktober 2023, de dag dat Israël alle inwoners van het noorden van Gaza – meer dan een miljoen mensen, inclusief de familie Ajrami – het bevel geeft om onmiddellijk naar het zuiden te vertrekken. Ook voor hem voelen de huissleutels die hij in zijn hand klemt als een symbool van hoop. “Niet omkijken”, fluistert hij tegen zijn dochters wanneer ze de trap aflopen. Het zal de laatste keer zijn dat ze hun huis zien.
Journalist Sami al-Ajrami De openingsscène van Ajrami’s boek De sleutels van het huis , dat nu in het Nederlands is verschenen, hakt erin, net als de rest. Het is gebaseerd op het dagboek dat Ajrami bijhield voor de Italiaanse krant La Repubblica, v an oktober 2023 tot en met april het jaar daarop. Dan slaagt Ajrami erin naar Caïro te reizen. Zijn dochters zijn hem enkele maanden eerder voorgegaan.
Dagelijkse worstelingen
Met een oplettende en scherpe blik beschrijft Ajrami het dagelijkse leven tijdens de eerste zes maanden van Israëls offensief. Het is buitengewone verslaggeving, van een journalist die vooral oog heeft voor het menselijke om hem heen. Ajrami beschrijft ook zijn eigen twijfels, gedachtes en dagelijkse worstelingen, waardoor zijn verslag intiem is en veel dichterbij komt dan de gebruikelijke berichtgeving over Gaza.
Het gaat uiteraard voor een groot deel over de dagelijkse strijd om te overleven tussen de luchtaanvallen, de uithongering en de ziektes. Maar Ajrami kent de samenleving door en door en ziet ook de kleinere nuances. Hij ziet hoe jongens en meiden die vroeger dankzij hun mobiele telefoons heimelijk met elkaar konden flirten, nu het contact verliezen. Want hoe werkt zo’n relatie nog zonder internet, en zonder bereik? ‘Wie elkaar op afstand liefhad, in het geheim, zit nu met een groot probleem.’
Tegelijkertijd heeft de massale ontheemding ook geleid tot nieuwe ontmoetingen, die niet door alle families evenveel worden gewaardeerd. ‘Het kan gebeuren dat iemand smoorverliefd wordt op een jongen of meisje uit een naburige tent’, observeert Ajrami. ‘Soms wordt het opgelost met een geïmproviseerd huwelijk, andere keren met de overplaatsing van een hele familie.’
Een dure SUV voor de tent
Hoewel de bombardementen geen onderscheid maken tussen arm of rijk, blijft de kloof tussen de sociale klassen ook nu bestaan, ziet Ajrami. Naast bouwsels van stokken en armetierige lappen staan tenten met verschillende compartimenten, geïsoleerd met stevig plastic. Met voor de tent een dure SUV of Mercedes geparkeerd, die vanwege het gebrek aan benzine alleen nog dienst doet als plek om te slapen. Geld biedt overigens niet per se een uitkomst, benadrukt hij: door het tekort aan eten lijden ook de rijken honger.
Ajrami helpt waar hij kan: door onderdak te regelen voor zijn verre familie, of door spelletjes te verzinnen om kinderen af te leiden van de aanhoudende bombardementen. Ondertussen is hij vaak getuige van verschrikkelijke dingen die hem een hulpeloos gevoel geven.
Zoals de jonge kinderen die hij tegenkomt, die hun hele familie zijn verloren en nu alleen op straat rondhangen. Of zijn eigen vader, die alzheimer heeft en niet begrijpt wat er aan de hand is, en maar blijft herhalen dat hij naar huis wil. Of de oude vriend die opeens op de stoep staat, samen met zijn gezin, en smeekt om onderdak. Maar Ajrami moet hem wegsturen, er is geen plek.
Ook dat is een gevolg van Israëls offensief: de sociale cohesie in Gaza die langzaam verdwijnt. ‘Inmiddels zijn ook wij zover dat we ons geen solidariteit
Metafysische schuld
Het kijken en niets doen – of het gevoel niets te kunnen doen – is ook een rode draad in De wereld na Gaza, het nieuwe boek van de Indiase essayist en romanschrijver Pankaj Mishra. Het komt deels voort uit de schuld die Mishra voelt bij het aanschouwen van de bombardementen en de moord op tienduizenden mensen in Gaza.
Hij noemt de Duits-Zwitserse filosoof Karl Jaspers, die in 1945 schreef over ‘metafysische schuld’, het idee dat ieder mens medeverantwoordelijk is voor al het kwaad en onrecht in de wereld. Met name als het gaat om ‘misdaden die in zijn bijzijn of met zijn medeweten worden gepleegd’, aldus Jaspers. ‘Als ik niet alles doe wat ik kan om ze te voorkomen, ben ik medeschuldig.’
Deze schuld heeft zich de laatste zestien maanden over de wereld verspreid; dankzij internet en sociale media ziet iedereen wat er in Gaza gebeurt. Intussen gaat het dagelijkse leven gewoon door. Die tegenstelling veroorzaakt complexe gevoelens van hulpeloosheid en schaamte, schrijft Mishra, en dat gebeurt niet voor het eerst.
Palestijnen keren terug naar het vrijwel geheel verwoeste vluchtelingenkamp Jabalia, in het noorden van Gaza. AFP Het geschreeuw van duizenden mensen
Hij citeert Czeslaw Milosz, de Poolse dichter die tijdens de Tweede Wereldoorlog in het bezette Warschau woonde. Milosz beschrijft hoe hij met vrienden op een mooie avond op een balkon staat, terwijl het geschreeuw ‘van duizenden mensen’ opstijgt uit het Joodse getto in de buurt. Het is middenin de opstand die in maart 1943 in het getto begon, waarna de Duitsers binnentrokken om alles blok voor blok af te branden. In slechts enkele weken werden meer dan tienduizend Joden vermoord.
Hij en zijn vrienden horen het aan, schrijft Milosz, en durven elkaar niet aan te kijken.
Dat Mishra teruggrijpt op de Tweede Wereldoorlog, en met name de Holocaust, is geen toeval. Hij probeert te begrijpen waarom de Verenigde Staten en veel Europese landen de laatste zeventien maanden zo terughoudend zijn geweest in het veroordelen van Israël. Al vrij snel komt hij tot zijn antwoord: de steun aan Israël is strategisch, maar het is ook een soort verdraaide boetedoening voor de Holocaust, die in het Westen nog altijd wordt gezien als dé belangrijkste misdaad van de twintigste eeuw.
Maar het is belangrijk om te beseffen, waarschuwt Mishra, dat dit in een groot deel van de wereld anders ligt. Met name in landen die nog tot de twintigste eeuw door westerse landen werden gekoloniseerd, zoals India, waar hij zelf vandaan komt. De Holocaust is daar voor mensen niet het middelpunt van de moderne geschiedenis; veel dichterbij staat de gruwelijkheid van het imperialisme van westerse landen. En van de dekolonisatie, die ook vaak met veel geweld gepaard ging.
Het wringt dat westerse landen wél veel aandacht hebben voor de Holocaust, maar niet op dezelfde manier stilstaan bij de bloedbaden waar ze elders verantwoordelijk voor zijn, vindt Mishra. Hij ziet de Holocaust ook in de context van het imperialisme en het idee van ‘witte suprematie’: het nazisme was daar volgens hem een extreme uitwerking van.
Palestijnen trekken massaal naar Noord-Gaza na het openstellen van de Netzarim-corridor. AFP Een extreem toekomstbeeld
De wereld na Gaza is geen boek waarin de argumenten overzichtelijk en strak worden opgevoerd. Mishra doorspekt allerlei overpeinzingen met honderden citaten van andere schrijvers en intellectuelen. Als lezer zie je door de bomen het bos soms niet meer.
Maar er zijn ook scherpere passages, waarin Mishra bijvoorbeeld betoogt dat iedere groep de wereld bekijkt vanuit een eigen historisch trauma. Of dat mensen uit postkoloniale landen mogelijk een automatische verbintenis voelen met de Palestijnen, omdat ze in de Israëlische bezetting en het Israëlische geweld koloniale structuren terugzien.
De wereld na Gaza gaat, ondanks de titel, grotendeels over de wereld vóór 7 oktober. Als Mishra toch even naar de toekomst kijkt, is die weinig rooskleurig, zeker na de verkiezing van Donald Trump. ‘Israël zal er hoogstwaarschijnlijk in slagen Gaza etnisch te zuiveren’, denkt Mishra, ‘en de Westelijke Jordaanoever ook’. Het is een extreem toekomstbeeld, maar gezien Trumps uitspraken over het deporteren van Palestijnen uit Gaza om er een ‘Rivièra’ van te maken, helaas niet onvoorstelbaar.
De Palestijnse Ajrami, die nog altijd in Caïro woont, kijkt ook vooruit. Hij vraagt zich af of zijn toekomst nog wel in Gaza ligt. ‘Ik weet nu al dat de hele Gazastrook na deze oorlog enkel nog een woestenij zal zijn’, schrijft hij. De sleutels van zijn huis, dat vorig jaar is verwoest, heeft hij weggestopt in een kast.
‘Mijn Gaza’, stelt hij met verdriet vast, ‘bestaat alleen nog maar uit herinneringen.’
Sami al-AjramiDe sleutels van het huis
Pankaj MishraDe wereld na Gaza
Lees ook: Essayist Pankaj Mishra: ‘We leggen te veel nadruk op religie als bron van geweld’ Het ideaal van gelijke kansen is voor velen niet meer dan een lege belofte. De boosheid die dat met zich meebrengt kan heel giftige vormen aannemen , waarschuwt Pankaj Mishra in zijn verontrustende boek ‘Tijd van woede. Een geschiedenis van het heden’.
