Tussen stikstof- en geurhinder: IDFA-film ‘De Gloeiige’ van Erik van Lieshout portretteert het Brabantse platteland als een permanente turfbrand
Als je alle in Deurne geproduceerde mest in vrachtwagens zou laden, ontstaat er een file van Deurne naar Den Helder. Maria Berkers van de Deurne actiegroep Stop de Stank voorspelt dit voor ons Het Ven-vuurde nieuwe film van Erik van Lieshout (1968). De kunstenaar-filmmaker-interventionist is een geëngageerde provocateur die in zijn werk op speelse wijze de draak steekt met zichzelf en de wereld. Het gloeienzoals de Nederlandse titel luidt, beleeft deze week zijn wereldpremière op het International Documentary Film Festival Amsterdam (IDFA). Het belooft nu al een van de meest controversiële films van de toch al nogal onstuimige Envision-competitie te worden.
In Het gloeien Van Lieshout keert terug naar zijn geboortestreek, de Deurnese Peel, waar eeuwenlang turf werd gewonnen en vanaf het einde van de achttiende eeuw het middelpunt was van talrijke landhervormingen en bestemmingsplannen. Het is een woestenij met de hoofdpijndossiers van de nationale politiek: industriële veehouderij, agrokapitalisme, stikstofcrisis, geïmporteerde arbeid en asielzoekers. “Boeren en bewoners voelen zich klem tussen het ene bestemmingsplan en het andere.”
Konijnenfokkerij
“Ik was er gisteren”, zegt Van Lieshout aan de telefoon. “Boer Harry Arts, op wiens erf ik werk, heeft geen vergunning gekregen voor zijn konijnenfokkerij en sloopt nu zijn huis. De dakpannen zijn er al af. Niemand in de omgeving krijgt nog een vergunning. Er zijn al twintig stopplaatsen op de weg van Deurne naar het Limburgse Ysselsteyn.” Van Lieshout is hier nog niet klaar. Er staat een vervolg op zijn film- en kunstproject gepland.
Ruim twee jaar geleden besloot hij in De Peel onderzoek te doen naar de vraag: van wie is het land? Van de bewoners? De boeren? De overheid? Of uit de natuur zelf? Hij ontwikkelde zijn plannen met steun van het Noordbrabants Museum. Naast de film resulteerde dat ook in een aantal prikkelende kunstprojecten en speelse interventies in de openbare ruimte, van rozenkranskralen gemaakt van uitgeblazen eieren, of een wandelperformance met een gigantisch paasei op de rug, tot het schuren van tapijten in de openbare ruimte. verlaten schuren en als pièce de résistance een metershoog hooikonijn. Dat laatste verwijst uiteraard naar de hooibalen die boeren langs de kant van de weg in brand staken uit protest tegen het stikstofbeleid.
Van Lieshout begon zijn onderzoek in 2022, maar zijn film is nog steeds relevant. Deze week heeft Greenpeace een rechtszaak aangespannen tegen de regering vanwege haar gebrekkige stikstofbeleid. Een dag eerder moest minister Femke Wiersma (BBB) van Landbouw in de Tweede Kamer toegeven dat drastische maatregelen alsnog nodig zullen zijn.
Ik ben erg gefascineerd door hun leven, ook al zijn het vrijwel allemaal PVV-kiezers
Creatieproces
In zijn eerdere film WERK (2015) gaf Van Lieshout de kijker ook een kijkje in zijn creatieve proces en een kijkje achter de schermen van de Biënnale van Venetië en de Hermitage in Sint-Petersburg; in Lijkbaar (2019) onderzocht hij zijn gemengde gevoelens over het ontvangen van de Heinekenprijs voor de Kunst: kun je als kunstenaar nog politiek kritisch zijn als je geld ontvangt van een multinational?
Het gloeien borduurt voort op deze aanpak: “Kunst kan echt veel naar boven brengen waar journalisten hun deuren sluiten”, zegt Van Lieshout.
De werkwijze van Van Lieshout is ontwapenend: ronddwalen en open vragen stellen. En bijna iedereen is betrokken bij de bouw van hun tijdelijke installaties en kunstprojecten. “Sommige mensen zien mij als hun spreekbuis, maar dat ben ik uiteraard niet”, zegt Van Lieshout. “Die boeren zijn heel gesloten, ik kom daar vandaan en spreek hun taal.”
Gecombineerd met zijn wanordelijke werkwijze maakt de nabijheid van de boeren de film uniek: boze boeren in het nieuws zijn inmiddels normaal geworden, maar hier zien we de geleefde ervaring. Van Lieshout: “Natuurlijk moet je oppassen dat ze je niet in hun voordeel brengen. Maar ik ben erg gefascineerd door hun leven, ook al zijn het vrijwel allemaal PVV-kiezers. En ik denk dat het belangrijk is om echt naar ze te luisteren. Dan zeg ik: ‘Ik kom niet verder met mijn film, kunnen jullie mij helpen?’ Maar de volgende dag zijn ze weer zo gesloten als een mossel.”
De titel verwijst naar een lokale mythe: “Het betekent eigenlijk dwaallichtje. Maar wie is dat dwaallichtje? Ik?” Van Lieshout lacht. “Ik dacht even dat het Harry Arts was, de dierenarts en konijnenfokker, die de grootste supporter van de film is, al is zijn plan met die konijnen twijfelachtig. Maar er is echt wel een wil- o’-the-dwaallicht in zijn huis.”
Volgens de mythe was het dwaallicht een boer die had gesjoemeld met grenspalen en daardoor gedoemd was om tot het einde der tijden ‘s nachts door moerassige moerassen te dwalen. Met een beetje fantasie zie je uiteraard ook een hedendaagse verwijzing naar boeren die sjoemelen met hun mestboekhouding. Van Lieshout: “De enige manier waarop de ‘gloeiende’ uit zijn zwervende bestaan kon worden verlost, was door het verrichten van een goede daad.”
