Voor kunstenaars in Charkov werd het leven in een schuilkelder een performance. ‘Alles wat we deden was echte kunst’

Toen de hel losbarstte, trok een gemeenschap van kunstenaars naar de kelder. In de eerste weken na de Russische invasie van februari 2022 werd het Yermilov Centrum in Charkov, 25 kilometer van de Russische grens, plotseling een schuilkelder. Het centrum voor hedendaagse kunst, verbonden aan Karazin Universiteit, is een ondergrondse, beschermde plek en daarom geschikt. De grote ruimte waar toonaangevende en ambitieuze Oekraïense en buitenlandse kunstenaars hun werk tentoonstellen, werd een tijdelijke thuisbasis.

Toenmalig premier Mark Rutte werd daar twee jaar later ontvangen door de Oekraïense president Zelenski. Donderdagavond spreekt artistiek leider Natalia Ivanova erover in het Amsterdamse debatcentrum De Balie, met andere artistieke leiders uit Oekraïne in een gesprek over de betekenis van kunst in de oorlog.

“Het was zwaar”, zegt Ivanova via Zoom, “maar we wisten: we hebben hier een veilig toevluchtsoord. En dus hebben we alle mensen die we kenden, onze gemeenschap, opgeroepen om ook hen een veilige haven te bieden. Om ze ook de ruimte te geven om even na te denken, op adem te komen en een plan te maken. Kunstenaars zijn zeer gevoelige, zeer vriendelijke mensen. Het was fijn dat we deze groep een veilige plek konden bieden.”

Na de overwinning

De kunstenaarsgroep richtte slaapplaatsen in, de klapstoelen voor lezingen werden stoelen aan de geïmproviseerde eettafel, de half gedemonteerde tentoonstelling werd een speelruimte voor kinderen. Een vierkante bak met zand, onderdeel van een installatie, werd een zandbak. Samen probeerden ze, voor zover mogelijk, vrede te vinden. En terwijl ze zich nestelden, bedden opmaakten en groenten snijden, kwam er een idee op. Van Daniil Revkovsky, een van de kunstenaars, vertelt Ivanova. Hij suggereerde dat ze hun verblijf niet alleen als een veilig toevluchtsoord zouden zien. Hij zei: ‘Hoe we hier samenleven, of proberen dat te doen, laten we het zien als een performance, een daad van kunst.’

We ruimen het niet op, dacht Revkovsky. Wij laten alles precies zoals het is. De kinderhoek, de eettafel, de bedden: het zal een bewijs zijn van ons verblijf hier, van de tijd die we doormaken. En we zullen het ‘na de overwinning’ tentoonstellen als een rauwe, bitterzoete herinnering aan deze tijd. Dat moment is nog niet gekomen.

Hoe is het was geen installatie van een bewoonde kunstkelder, het werd een gedocumenteerde performance. Het kunstcentrum deelt foto’s van hun leven onder de grond. “Alles wat we deden was echte kunst”, zegt de website.

Het leven als prestatie

Was het nodig om het verblijf in de schuilkelder als een performance te zien, heeft het hen geholpen? Ivanova: “Die manier van leven is een mechanisme om afstand te houden van de situatie waarin je je bevindt. Het kan het op de een of andere manier zelfs gemakkelijker maken om te accepteren wat er gebeurt.” Dat is lastig als ‘bommen om je oren vliegen en vliegtuigen je aanvallen’.

Ze lazen het nieuws op hun telefoons, zegt Ivanova, ze lazen dat Russische tanks het noorden van de stad naderden. Ze vroegen elkaar: wat moeten we nu doen? Moeten we vertrekken? Kunnen we weggaan? “Elke minuut van de dag” lazen Ivanova en de kunstenaars hoe de situatie zich ontwikkelde. “Het maakte ons gek.” De voorstelling, zo herinnert Ivanova zich, was een manier om daar zo nu en dan een einde aan te maken, een manier om ‘de gemoedsrust in het gebouw te bewaren’.

Ivanova bleef in Charkov omdat ze nog veel plannen heeft voor de stad. Artist residencies, tentoonstellingen in het Yermilov Center; ze wil het culturele leven in Charkov levend houden. Sinds de invasie verwelkomt ze daarom ook optredens van culturele instellingen die een bovengronds, onveilig gebouw hebben.

“Het zou krankzinnig zijn”, zegt Ivanova, als alle Oekraïners zich nu vooral zouden richten op het beschermen van de cultuur. Waar mensen nu vooral aan denken is: hoe ze voor zichzelf en hun dierbaren moeten zorgen, hoe ze kunnen overleven.” Maar ze ziet ook dat er sinds de invasie veel meer belangstelling is voor de nationale cultuur, voor de vraag: wat betekent het om Oekraïens te zijn?

Ivanova denkt dat mensen in Charkov ‘de hedendaagse kunst nu beter begrijpen’ en er meer mee kunnen doen. “Omdat de kunstenaar en het publiek aan wie de kunstenaar het werk toont nu een gedeelde, traumatische ervaring hebben. Ze reflecteren op dezelfde gebeurtenissen.”

Als ze met NRC ze heeft net de tentoonstelling afgerond Gevoel van veiligheid gesloten, een samenwerking met twintig kunstinstellingen uit twaalf landen. Hiermee wil Ivanova laten zien: de cultuur van Charkov is belangrijk, niet alleen voor ons, maar we werken in een Europees cultureel web. Er namen 31 kunstenaars deel, uit Oekraïne en het buitenland, waaronder Borys Mychajlov, Pavlo Makov, Francis Alÿs en Ahmet Öğüt. Ivanova: “Voor bezoekers was het best lastig te begrijpen. Er was veel mixed media-werk, er waren twee uur aan video’s. Het ‘collectieve dagboek’ dat kunstenaar Katerina Jermolajeva in de tentoonstelling opnam, was toegankelijker: bezoekers schreven hun verhalen op over hun ‘gevoel van veiligheid’, of vooral het gebrek daaraan.

De kunstenaars waarmee Ivanova werkt “beseffen dat wat ze nu doen heel belangrijk is voor de toekomst.” Het is volgens haar de taak van kunstenaars om de gebeurtenissen vast te leggen. Om iets te hebben dat ons aan nu doet denken. Daarom gaat veel van het werk dat ze laten zien over de oorlog. De kunstkelder beschermt de bezoeker tegen het fysieke oorlogsgevaar, maar biedt er geen ontkomen aan.

Natalia Ivanova spreekt op 28 november met Oekraïense collega’s in debatcentrum De Balie in Amsterdam. Info: debalie.nl

Om te delen





E-mail de redacteur