Woelig politiek jaar eindigt met een wankele coalitie

• Guus Dietvorst

  redacteur Politiek

Het eerste noemenswaardige politieke bericht op de site van de NOS dit jaar had de kop ‘PVV trekt drie anti-islamwetsvoorstellen in‘. Het ging om oude initiatiefvoorstellen waar nooit een meerderheid voor was. Met het intrekken ervan gaf PVV-leider Geert Wilders een signaal aan de partijen waarmee hij onderhandelde over een kabinet dat het hem menens was.

2024 zou het jaar worden waarin Wilders geen premier werd, maar wel in het centrum van de macht kwam. De formatie na de afgetekende verkiezingswinst van de PVV in november vorig jaar ging door tot in het voorjaar. Het proces verliep hortend en stotend, met volop aandacht voor de onderlinge verhoudingen, die telkens werden verstoord.

Uiteindelijk kwam er toch een akkoord waar de vier partijen zich in konden vinden. BBB had van alles binnengehaald op landbouw en NSC op rechtstaat en goed bestuur. De VVD klopte zichzelf op de borst over de financiële degelijkheid en de PVV had het migratiehoofdstuk mogen vormgeven.

De vingerafdrukken van Wilders waren vooral te zien op migratie en asiel, resulterend in het “strengste beleid ooit”. Het inperken van de asielinstroom bleek alles wat telt voor de man die na 26 jaar Kamerlidmaatschap de macht kreeg: hij wilde er zelfs zijn anti-islampunten voor inleveren.

“Nederland wordt weer van ons”, beloofde de PVV-leider bij de presentatie van het akkoord. Om daarvoor te zorgen moest er nog wel een vervanger worden gezocht voor de na veertien jaar afzwaaiende premier Mark Rutte. Dat werd de partijloze Dick Schoof. De ex-PvdA’er was al jaren een bekend gezicht in Den Haag als (top)ambtenaar en leek als een van de naaste adviseurs van Rutte geschikt voor het Torentje. Later bleek dat hij niet de eerste was die werd gevraagd: anderen lieten deze baan liever aan zich voorbijgaan.

Waar Schoof stond, werd direct duidelijk gemaakt door Wilders. In zijn eerste Kamerdebat, over de regeringsverklaring, kreeg de minister-president “slappe hap” om de oren van de PVV-leider. Volgens Wilders kwam de kersverse premier niet genoeg op voor zijn PVV-ministers, die voor racist werden uitgemaakt. Wat overbleef na die dag was het beeld van een premier die er behoorlijk alleen voor stond.

Ook belangrijk voor de vorming van het door de coalitie zelf extraparlementair genoemde kabinet was het aanzoeken van een minister van Asiel en Migratie. PVV-Kamerlid Gidi Markuszower kwam niet door de screening. Het werd daarna een andere loyale PVV’er, Marjolein Faber. Haar pad bleek niet zonder hindernissen.

Hoewel de coalitie had afgesproken dat er noodrecht moest worden ingezet om snel asielmaatregelen te treffen, wilde NSC daar niet aan. Eerst moest er ‘dragende motivering‘ worden bedacht en toen dat niet lukte moesten PVV en NSC samen een uitweg vinden. Dat deden de twee partijen zonder minister Faber. Toch haalde de minister voortdurend het nieuws.

Bijvoorbeeld met berichten over mislukte proefballonnen, de wrevel die ze opwekte of het essentiële personeel dat ze kwijtraakte. Het beeld ontstond van een eenzame minister die niet communiceerde en in een eigen werkelijkheid leefde. Toch kwam ze vorige week met haar eerste concrete onderdeel van het strenge asielbeleid, in nauwe samenspraak met haar partijleider.

Om hier te komen, moest de coalitie al wat moeilijke momenten overleven. Dat begon eind augustus, toen overleg over de begroting voor 2025 tot diep in de nacht duurde. Achteraf bleken VVD en NSC lijnrecht tegenover elkaar te hebben gestaan over koopkracht.

Er was een lijmpoging van Wilders voor nodig om te voorkomen dat het kabinet zou vallen. Dat juist de PVV-leider hier de grote verzoener was, is niet verwonderlijk. Hoewel hij veelvuldig schermt met peilingen waarin hij er zo goed voorstaat dat hij de volgende verkiezingen nog eclatanter kan winnen, ziet de PVV-leider deze samenwerking als zijn ultieme kans om Nederland te veranderen.

In aanloop naar eventuele nieuwe verkiezingen zouden partijen weleens kunnen terugvallen op het adagium waarbij iedere samenwerking met de PVV wordt uitgesloten. De samenwerking pakt bijvoorbeeld allesbehalve goed uit voor NSC: de jonge partij is gedecimeerd in de peilingen.

En de VVD, die in de coalitie vooral betrouwbaarheid wil uitstralen, lijkt voor te sorteren om Ruttes oude argument weer van stal te halen, namelijk: “met deze partij valt niet te werken”. De oud-premier zelf gaf daar onlangs op een partijcongres een aanzetje voor door te sneren dat minister Faber “een zwakke minister” is. Het leek geen terloopse opmerking van de huidige NAVO-baas. En Wilders ziet dat ook.

Wat de leider van de grootste partij ook scherp lijkt te zien, is dat zijn werkterrein breder is dan Nederland. Hij sprak dit jaar met Zelensky, is goed met Orbán, Le Pen en Salvini en ging onlangs nog op bezoek bij Netanyahu, een provocatie gezien het officiële kabinetsstandpunt dat de Israëlische premier zou moeten worden opgepakt.

De PVV is onderdeel van een stroming van Europese partijen die voorheen met de nek werden aangekeken, maar nu de wind mee hebben. Wat hen samenbindt, is de wens om de instroom van asielzoekers te stoppen.

De wankele coalitie in Nederland overleefde ondertussen de afgelopen maanden crisissen over wel/geen racisme in het kabinet waarbij er een NSC-staatsecretaris vertrok, nog een andere vertrekkende NSC-staatssecretaris, een ingewikkelde onderwijsbegroting en onderhandelingen over het terugdraaien van btw-verhogingen.

Premier Schoof erkende zijn laatste persconferentie voor het reces dat het dit jaar allemaal niet vanzelf ging. “Dat heeft iedereen kunnen zien.” Desondanks bleef hij optimistisch: “We willen leveren. Dat is ons doel, ook voor komend jaar.”

Nieuwe moeilijkheden liggen evenwel op de loer. Zo wordt er in Den Haag uitgekeken naar de Voorjaarsnota, de tussentijdse bijstelling van de overheidsfinanciën. Een aantal ingewikkelde discussies en mogelijke tegenvallers zijn daarnaartoe doorgeschoven.

Het zou een nieuw struikelblok voor het kabinet kunnen zijn. Zeker gezien de nog altijd slechte onderlinge verhoudingen, getuige het gekibbel afgelopen weekeinde op X tussen Omtzigt en Van der Plas over tijdens de formatie ingetrokken PVV-wetsvoorstellen. Tegelijk: een van de partijen moet er wel (electoraal) voordeel in zien het kabinet te laten vallen. Zolang dat niet het geval is, kan elke coalitie door.